Në kontinentin e Evropës nuk kishte luftë për gjysmë shekulli. Kjo i bëri optimistët të besojnë se ideali kantian i paqes është i mundur të realizohet, të paktën në Evropë. Në fakt, kjo paqe kaq e gjatë në kontinentin e luftërave u bë e mundur nga dy faktorë: kujtesa e tmerrit të dy luftërave të kaluara botërore dhe terrori i luftës së ardhshme bërthamore.
Shekulli i luftës
Në kontinentin e Evropës nuk kishte luftë për gjysmë shekulli. Kjo i bëri optimistët të besojnë se ideali kantian i paqes është i mundur të realizohet, të paktën në Evropë. Në fakt, kjo paqe kaq e gjatë në kontinentin e luftërave u bë e mundur nga dy faktorë: kujtesa e tmerrit të dy luftërave të kaluara botërore dhe terrori i luftës së ardhshme bërthamore. Të dy blloqet antagoniste u përplasën në luftëra proxy jashtë Evropës, por nuk guxuan të ndiznin një përplasje ballore në truallin evropian. Paqja u pagua edhe nga “lufta e klasave”, një lloj lufte civile, që në gjysmën lindore të kontinentit zgjati me ulje-ngritje deri sa ra komunizmi. Shpërbërja e perandorisë së jashtme dhe më pas edhe e perandorisë së brendshme sovjetike nuk erdhi si pasojë e një lufte të madhe dhe as nuk u pasua nga një luftë e madhe. Kjo u quajt një fitore e madhe për Evropën, duke pasur parasysh atë që na tregon historia për rëniet e perandorive, që nga ajo romake e deri te ajo osmane. Luftëra ndodhën në Jugosllavi e Kaukaz, por ato u mbajtën nën kontroll e nuk u lejuan që të prishnin sigurinë e përgjithshme në Evropë, edhe pse në hartën e kontinentit u shfaqën shtete të rinj. NATO-ja dhe BE-ja i hapën dyert për shtetet ish-komuniste. Optimistët nisën sërish të flisnin për pamundësinë e luftës: luftëra ndodhnin nëpër botë, por jo në Evropë, e cila tashmë kishte hyrë në epokën pas-moderne e pas-kombëtare. Sigurisht që Amerika dhe aleatët e saj u përfshinë në luftëra gjatë viteve 1990, por këto u trajtuan si operacione policore ndaj regjimeve diktatoriale të pabinduara, si ai i Irakut, apo “ndërhyrje kirurgjikale” me sa më pak viktima nga të dyja palët, si lufta ajrore e NATO-s kundër Jugosllavisë. Sociologu Zhan Bodriar [Jean Baudrillard] provokoi me shprehjen se “Lufta e Gjirit nuk ka ndodhur”, sepse publiku perëndimor e përjetoi Operacionin “Stuhia e Shkretëtirës” kryesisht përmes imazheve të kontrolluara mediatike – p.sh. kamera të vendosura në bomba me precizion të lartë të lëshuara prej avionëve apo luftanijeve nga distanca të largëta – që fshihnin realitetin shkatërrimtar të luftës. Si për ta zgjatur iluzionin e paqes në Evropë, zyrtarisht nuk pranohet që në vitet 1990 të jenë ndërmarrë gjenocide ndaj popujve evropianë nga një shtet evropian: gjenocidi përdoret vetëm për masakrën në Srebrenicë, si për ta izoluar dukurinë, ndërsa ajo që i ka ndodhur popullit boshnjak në pjesë të tjera të Bosnjës quhet “spastrim etnik”; shpeshherë thuhet se NATO-ja parandaloi gjenocidin në Kosovë, por e vërteta është se gjenocidi po ndodhte, para dhe gjatë bombardimeve të avionëve të NATO-s.
Me gjasë edhe shekulli ynë do të quhet “shekulli i luftës”. Lajmëtarët e tij ogurzinj ishin avionët që u përplasën me Kullat Binjake dhe Pentagonin më 11 Shtator 2001. Asnjëherë më parë Amerika nuk ishte sulmuar në zemër të territorit të vet. Kundërpërgjigja ishte “Lufta kundër terrorit”, me objektiva konkretë (Al-Kaeda, talebanët) e të përgjithshëm (“terroristët anë e kand botës”). Çdo shteti, qeverie, madje çdo individi iu kërkua të rreshtohej me “ne” ose me “ata”. Afganistani u pushtua, por talebanët nuk u mposhtën plotësisht dhe u rikthyen në pushtet pas tërheqjes së ushtrive të koalicionit. (Talebanët mund të mburren se i kanë qëndruar me sukses dy superfuqive.) Po kështu, pushtimi i Irakut inaguroi një valë të re luftërash në Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut. Shteti Islamik u ngrit me furi në territoret e shteteve të shpartalluara të Irakut e Sirisë, duke shpallur se lufta e tij ishte pikërisht ajo, apokaliptikja, që ishte paralajmëruar nga profeti. Zelli i xhihadistëve që ai i mblodhi nga të katër anët nuk mjaftoi për t’i bërë ballë koalicionit ndërkombëtar të formuar kundër tij. Pas sulmit terrorist të Hamasit, Izraeli nisi një luftë shfarosëve ndaj palestinezëve të mbyllur e të izoluar në Rripin e Gazës dhe zhvilloi një “duel” armësh ajrore me Iranin. Rusia, pasi shtypi me një luftë të egër kryengritjen çeçene, hodhi vështrimin në periferinë e saj, duke fituar luftën e shkurtër kundër Gjeorgjisë, duke përkrahur regjimin e Asadit në Siri, duke aneksuar Krimenë dhe territore të gjera të Ukrainës lindore dhe duke kërcënuar NATO-n me luftë bërthamore, nëse aleanca do të përfshihet drejtpërdrejt në mbrojtje të Ukrainës. Lufta tani është ndezur brenda kontinentit të Evropës dhe çështja e luftës dhe e paqes po mbizotëron në diskutimin politikë në BE dhe SHBA.
Ndryshe nga luftërat “pas-moderne”, të konceptuara si operacione për ndëshkimin e regjimeve të pabindura, por garantonin (së paku në hartën e botës) tërësinë territoriale të shteteve të sulmuara, luftërat e tanishme në Rripin e Gazës dhe në Ukrainë u ngjajnë më shumë konflikteve klasike midis dy shteteve kombëtare për një territor të pretenduar. Konflikti i gjatë arabo-izraelit ka qenë gjithnjë territorial: ai nisi si mospranim për krijimin e shtetit të Izraelit në territore arabe, më pas si u zhvillua për t’i rimarrë Izraelit territoret që ai pushtoi përtej vijës kufitare të njohur nga OKB-ja dhe në fazën e fundit po zhvillohet si përpjekje e kombit palestinez për të ngritur shtetin e tij në territorin e njohur ndërkombëtarisht, por që mbahet i pushtuar nga Izraeli. Lufta në Rripin e Gazës, filloi nga sulmi i gjerë terrorist i Hamasit, por po vijon si një strategji e Izraelit për të thërrmuar bërthamën e dytë për krijimin e shtetit të Palestinës pasi ka thërrmuar bërthamën e parë në Bregun Perëndimor. Në fund të luftës, Izraeli mund të fitojë të drejtën për të pasur më shumë peshë në administrimin e brendshëm të Rripit të Gazës, ndërsa do të vijojë ta izolojë së jashtmi atë me anë të mureve dhe sistemeve të tjera të kontrollit.
Bashkimi zyrtar i Krimesë dhe i krahinave lindore të Ukrainës – Doneck, Kherson, Luhansk dhe Zaporizhia – me Federatën Ruse, përbën aneksimin më të madh territorial pas Luftës së Dytë Botërore. Këtë hap e ka hedhur njëri prej shteteve garantë të rendit ndërkombëtar, në themel të të cilit është parimi i mosndryshimit me luftë të kufijve shtetërore. Nëse prej marrëveshjes së paqes do të rezultojë një Ukrainë me territor të zvogëluar, nuk është aspak e qartë se si mund të ndalohet shpërthimi i luftërave të ardhshme për territor prej shteteve të fuqishme të botës, ose prej shteteve të tjerë që do të kenë mbështetjen e shteve më të fuqishme të botës. Nëpër të gjithë kontinentet e banuara, përfshirë Evropën, ka çështje kombëtare të pazgjidhura, diku të nxehta, e diku të fjetura, por që mund të rigjallërohen me ndryshime gjeopolitike që po ndodhin.
Nacionalizmi dhe lufta
Në opinionin publik mbizotëron ideja që nacionalizmi shkakton luftë. Meqenëse nacionalizmi ngul këmbë që anëtarët e një kombi duhet të jenë në një shtet të lirë, atëherë kur ky kusht nuk plotësohet hapet mundësia e dhunës dhe e luftës. Po ashtu, kur anëtarë të kombit jetojnë në shtetin ngjitur, ky është një shkas për të kërkuar ndryshimin e kufirit dhe ky i fundit rrallëherë realizohet pa luftë. Prandaj nacionalizmi është një fjalë që politikanët e sotëm nuk para e përdorin në mënyrë pozitive, edhe atëherë kur qëndrojnë gatitu para flamurit apo kur nderojnë dëshmorët e luftërave të kaluara. “Patriotizmi” dhe “atdhedashuria” janë fjalët që ata pëlqejnë, sepse, midis të tjerash, duken si më të larguara nga urrejtja për tjetrin, luftënxitja dhe lufta. Mirëpo, ne jetojmë në një botë të shteteve kombëtare, që është e formatuar nga dallimet kulturore dhe politike midis kombeve, dhe do të ishte ëndërr në diell të pretendoje që nacionalizmi (apo kombëtarizmi, siç e shqipërojnë disa) të mos ishte i pranishëm, si brenda shteteve, si në marrëdhëniet ndërmjet shteteve, edhe atëherë kur vetë fjala shmanget nga përdorimi. Studiuesi Majkëll Bilig [Michael Billig] ka përdorur termin “nacionalizmi banal” për të treguar kudogjendjen e dukurisë në jetën e përditshme dhe mënyrat nga më të rëndomtat se si ekzistenca e kombit na bëhet e ditur, por pa na tërhequr vëmendjen.
Sigurisht që marrëdhënia midis nacionalizmit dhe luftës është më e ndërlikuar se doxa se nacionalizmi shkakton luftë. Në radhë të parë, luftëra ka pasur edhe para epokës së nacionalizmit. Gjithashtu, po të marrim si tregues shek. XX, me gjithë tmerret e shkaktuara nga dy luftërat botërore, ku nacionalizmi ka pasur rolin e vet, nuk duhet të harrojmë se viktimat e shkaktuara në emër të komunizmit – ideologjisë internacionaliste – ishin disafish më të larta. Dënimi i nacionalizmit si luftënxitës na pengon të dallojmë midis llojeve të nacionalizmit dhe, për pasojë, edhe midis luftës së drejtë dhe asaj të gabuar. Në njërin krah kemi shovinizmin rusomadh që justifikon luftën pushtuesve ndaj “rusëve të vegjël”, kurse në krahun tjetër kemi nacionalizmin ukrainas që motivon luftën mbrojtëse të viktimës së agresionit. Në stadiumet e Gjermanisë kemi parë flamujt me parullën thirrjet “Kosova është Serbi” dhe flamuj me stemën e UÇK: UEFA mund t’i dënojë të dyja palët si për përdorim të veprimtarive sportive për nxitje të urrejtjes kombëtare, mirëpo ne si shqiptarë dimë ta bëjmë dallimin midis “paqes” millosheviçiane në Kosovë dhe luftës çlirimtare.
Studiues të shkencave sociale dhe politike kanë zhvilluar disa teori për marrëdhënien e ndërjellë midis nacionalizmit dhe luftës. Për pjesën më të madhe të historisë që njohim, njerëzit kanë jetuar në grupe të vogla që endeshin në kërkim të gjahut dhe që rrallëherë luftonin me njëri-tjetrin. Lufta është një dukuri e dhjetë mijë viteve të fundit, ajo ka lindur së bashku me bujqësinë, shtetin e qytetërimin. Sipas një teze të njohur të Çarls Tillit [Charles Tilly] dhe të pasuar nga Majkëll Mani [Michael Mann] etj., homogjenizimi etno-kulturor i shoqërive evropiane në kohën e re ka ndodhur gradualisht edhe si pasojë e luftërave dhe e konkurrencës midis shteteve. Nevoja për mbajtur ushtri të mëdha dhe të mirëpajisura i bëri shtetet evropiane që të rrisnin nivelin e taksimit, të rrisnin burokracinë dhe depërtimin e saj në sferën shoqërore, duke zhdukur ndarjet e vjetra feudale dhe duke çuar në një integrim më të madh shoqëror, i cili eventualisht mori trajtën e kombeve. Ndërsa Entoni Smith [Anthony D. Smith] dhe Xhon Hatçinson [John Hutchinson] kanë zhvilluar një qasje kulturaliste, sipas të cilës kombet mbahen në këmbë nga mitet, kujtimet dhe simbolet kolektive, një pjesë e të cilave janë të lidhura me luftërat e shkuara. Kombi është i shenjtë, për shkak të sakrificave që kanë bërë për të brezat e shkuar dhe nacionalizmi është një lloj feje politike që lidh individët e kombit me njëri-tjetrin. Jo më kot, në panteonin e kombeve të ndryshëm radhiten mbretër, gjeneralë dhe burra shteti që kanë udhëhequr luftëra fitimtare. Simbolika qendrore e kombit shqiptar ka të bëjë me kryengritjen 25-vjeçare të Skënderbeut ndaj Perandorisë Osmane në mesin e shek. XV. Sigurisht që simbolika kombëtare nuk ndërtohet në mënyrë spontane, prandaj qasja kulturore nuk e përjashton rolin e aktorëve shoqërorë për krijimin, ruajtjen dhe shfrytëzimin e ritualeve që kanë të bëjnë me kujtesën e luftës. Në Shqipëri e gjithë simbolika e ngritur për kujtesën Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare (lapidare, varreza të dëshmorëve, monumente, libra, përkujtimore të themelimit të brigadave etj.), i shërbente regjimit komunist për të legjitimuar vetveten.
Sociologu Sinisha Malesheviç [Siniša Malešević] na kujton se periudhat e paqes kanë më shumë rëndësi për rritjen dhe përhapjen e nacionalizmit, sesa kohërat e luftërave. Shpeshherë, shfaqjet e nacionalizmit që vërehen gjatë luftërave janë produkt i një fermentimi të gjatë në periudhën e paqes që i ka paraprirë luftës. Burokracia shtetërore dhe/ose intelektualët nacionalistë kanë përhapur në popullatë idetë e lidhura me kombin, solidaritetin kombëtar, interesat kombëtare, padrejtësitë historike etj., duke përgatitur kështu terrenin për mobilizimin gjatë luftës së ardhshme. Malesheviçi e ilustron tezën e tij me kryengritjet serbe dhe greke në fillim të shek. XIX, të cilat në një masë të madhe u motivuan nga zelli fetar, kishin karakter vendor dhe mos-organizim midis krerëve. Suksesi erdhi si pasojë e ndërhyrjeve të fuqive të huaja, në kuadër të konkurrencës midis tyre. Fshatarësia, që përbënte shumicën dërrmuese të popullsisë së Serbisë dhe Greqisë ishte indiferente ndaj projekteve nacionaliste. Mirëpo, në dekadat që pasuan, elitat politike dhe intelektuale në Serbi dhe Greqi, duke parë kalbëzimin e Perandorisë Osmane, përpunuan doktrinat shtetërore për rithemelimin e perandorive serbe e bizantine në territoret që do t’u merrnin osmanëve dhe i përhapën ato përmes sistemit arsimor, shtypit e ushtrisë. Ideja kombëtare gjeti më shumë pranim në shtresat urbane, mirëpo hendeku midis këtyre dhe fshatarësisë ekzistonte ende në agun e luftërave ballkanike në fillim të shek. XX, gjatë së cilave u mobilizuan pothuaj e gjithë popullata mashkullore e Greqisë, Malit të Zi, Serbisë dhe Bullgarisë. Malesheviçi vë në dukje se ndarja konceptuale midis nacionalizmit “të nxehtë” e luftarakë dhe atij të përditshëm e “banal” nuk është e mbështetur empirikisht, sepse shfaqjet e nacionalizmit banal janë vijimësi dhe mbështetje e nacionalizmit të shteteve. I njëjti simbol kombëtar që në përditshmëri nuk ngjall emocion të veçantë, mund të ndezë pasione në çaste të caktuara. P.sh. një flamur shtetëror që valëvitet në shtizë nuk tërheq vëmendje, por nëse dikush, i motivuar politikisht, orvatet ta ulë në mënyrë demonstrative, veprimi i tij mund të shkaktojë kundërpërgjigje të dhunshme nga të tjerë që e konsiderojnë si simbol “të shenjtë” të identitetit të tyre kombëtar e shtetëror.
Nacionalizmi dhe paqja
Marrë në vetvete, larmia kombëtare apo etnike nuk shkakton luftë. Identiteti kolektiv mund të formojë bazën e konfliktit brenda një shteti, vetëm nëse perceptohet gjerësisht se shkaku i shpërndarjes së pabarabartë të shanseve të jetës, apo i përndjekjes së vazhdueshme shtetërore është pikërisht identiteti kombëtar apo etnik i një grupi nënshtetëror. Megjithatë, edhe në rastin e konflikteve me natyrë kombëtare, rrallëherë shkohet deri në luftë, edhe për faktin që lufta kërkon përgatitje dhe organizim të gjerë popullor që të ketë sukses. Lufta është një dukuri e skajshme, në rastin kur politika dhe diplomacia dështojnë të zgjidhin konfliktet me mënyra paqësore. Lëvizja e për pavarësi në Kosovë në gjysmën e parë të viteve 1990 ishte krejtësisht paqësore. Alternativa e luftës filloi popullaritet te shqiptarët vetëm pasi çështja e Kosovës u la jashtë Marrëveshjes së Dejtonit dhe pasi u hapën depot e armëve prej dobësimit të rendit publik në Shqipërinë e vitit 1997. Nëse partitë politike sllavomaqedonase nuk do të kishin zbatuar një vizion unitar për shtetin dhe nëse shqiptarëve nuk do t’u ishte bllokuar rruga demokratike për të adresuar kërkesat e tyre kolektive – siç ishte kërkesa për një universitet publik në gjuhën shqipe – me gjasë kryengritja e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare nuk do të kishte ndodhur.
Nacionalizmi është një ideologji me të vërtetë globale. Përcaktimi si komb nënkupton sovranitet politik dhe barazi në dinjitet, siç dëshmohet nga kombet pa shtet – skocezët, katalanët, kebekasit – dhe nga “kombet e parë” amerindianë. Për një botë të paqme nuk duhet pritur kapërcimi i identiteteve kombëtare në të mirë të identiteteve rajonale (p.sh. identiteti evropian) apo kozmopolite, por duhen marrë parasysh raportet konkurruese midis kombeve, brenda dhe midis shteteve. Modelet e ndryshme të federalizimit dhe autonomisë, shoqëruar me qeverisje të mirëfilltë demokratike, kanë treguar se çështjet kombëtare mund të “zbuten” dhe kanalizohen në përdorimin e rrugëve paqësore. Një kusht tjetër është mospërdorimi i dallimeve identitare nga fuqitë e mëdha në lojërat e veta gjeopolitike. Lufta në Ukrainë nuk u shkaktua sepse rusët po persekutoheshin në këtë shtet, por sepse Moska nuk donte të lejonte afrimin e këtij shteti me BE dhe NATO-n. Po ashtu, më mënyrë ideale, paqja në Palestinë/Izrael do të kishte më shumë gjasa nëse aty nuk do të përplaseshin dhe interesa të vendeve të tjera.
