Historia dhe Nomosi Botëror

“Derisa historia universale nuk do të ketë përfunduar, por do të jetë e hapur ndaj ndryshimit, derisa situatat nuk do të jenë fiksuar dhe kristalizuar përgjithmonë, derisa – me fjalë të tjera – njerëz dhe popuj do të kenë një të ardhme dhe jo vetëm një të shkuar, atëherë, në format gjithnjë e më të reja të shfaqjes së ngjarjeve të historisë së botës, do të lindë një nomos i ri.”

Me këtë pasazh tek Nomosi i Tokës, Carl Schmitt sintetizon në mënyrë dramatike dhe realiste mendimin e tij gjeopolitik, të së drejtës ndërkombëtare dhe të historisë. Në situatën aktuale botërore, një reflektim mbi këtë mendim mund të jetë vendimtar. Prandaj, le t’i japim vetes një mundësi dhe ta nisim nga fundi sepse, për ne, kjo duhet të jetë radha e duhur e gjërave. 

Kuptimi i historisë na hedh menjëherë në dhimbjet e lindjes së një nomosi të ri dhe tek mamitë e tij: gjeopolitika dhe e drejta ndërkombëtare, pra politikja. Ngjarjet e mëdha historike, ato që i japin historisë përmasën e mahnitjes dhe të frikës në historicitetin e vet, për Schmitt, janë sprova, janë sfida të përballuara me sukses ose jo. Çdo epokë, për të qenë e tillë, ka ngjarje shënjuese që përcaktojnë konturet dhe karakterin e saj. Ndoshta një ngjarje të shtrirë nëpër disa kontinente, por që vjen si manifestim i pranimit të sprovës dhe përpjekjes për t’iu përgjigjur asaj. Pra, hyn në gjirin e historisë ai popull që është gati edhe ta ushqejë atë. Të tjerët janë kalimtarët e rastit që nuk e perceptojnë se ç’po ndodh ose, me një përzierje frike dhe ngushëllimi, mendojnë se dikush tjetër do të merret me barrat e kohës, dikush i lehtësoi barrën e sotme, e që me gjasa, nesër do ta rishpërndajë po mbi këta kalimtarë me disa skica e shenja në hartat e globit. Por fundja, ata i shpëtuan dhimbjeve për pak momente, por në të njëjtën kohë, për disa shekuj ndoshta, do të kursehen nga ajo që quajmë vuajtja e madhe. 

E pra, meqë jemi duke ndjekur radhën e përcaktuar më sipër, qoftë edhe vetëm në letër, le të themi se shumica e popujve janë subjekte të dhimbjes që buron nga brishtësia e kushtit njerëzor, ndërkohë që shumë pak janë popuj të vuajtjes, popuj që nisen për ta tejkaluar kushtin e tyre të tashëm. Vuajtja e madhe nuk mund të mos jetë marrja përsipër e shpalljes së një përgjigjeje për sprovën e epokës që të çon nga çadrat apo shtëpitë prej balte tek civilizimi. Kështu, nuk ka dialektikë të shpirtit nëpër histori në këtë vizion të botës por dialektikë të brendshme për të farkëtuar histori. Tek Tokë dhe Det, Schmitt merr shembullin e Anglisë për të treguar se si një popull, që vendos t’i përgjigjet sprovës së epokës, merr vendimin ekzistencial për të ndryshuar elementin nga të qenit dhe të menduarit të botës duke krijuar një zinxhir pasojash që shkuan drejt formimit të një bote tjetër me kalimin e saj nga toka në det. Historia është rezultat i një procesi alkimik, në kuptimin hermetik të fjalës. Secili popull është potencialisht ena për realizimin e procesit. Përndryshe, do të flitet me fjalët e përgjigjes së atij fatkeqit që mbajti për vete barrën e sprovës. Do të operohet me instrumentet e tij. Do të ëndërrohen ëndrrat e tij, pra ai vetë.

Nomosi është koncept i lashtë e që Schmitt e risjell për të na treguar edhe një herë lashtësinë mbi të cilën ecim dhe ndërtojmë, projektojmë dhe varrosemi, për të cilën luftojmë brez pas brezi. Nga perspektiva e së drejtës dhe drejtësisë, asnjë nga këto veprimtari nuk i shpëton asaj, e megjithatë, asnjëra nuk e ka ruajtur kuptimin dhe burimin e të drejtës. Për Schmitt, toka është origjina e drejtësisë si shpërblim në raport me punën e njeriut; si ndarje natyrale midis zonave të punueshme, të jetueshme, të gërmueshme, etj.; si ndarje artificiale për sa kohë gurët, shtëpitë, tempujt, muret vendosen mbi sipërfaqen e tokës duke e shënjuar atë. Kështu, nëpërmjet nomosit si koncept specifik që tregon okupimin, ndarjen dhe shpërndarjen e tokës, Schmitt e rikthen edhe një herë mendimin e së drejtës në kushtet konkrete prej të cilave u ngrit. 

Pra, matja e parë që raportohet me hapësirën si rendim dhe lokalizim është imanente në botë, është konkrete dhe çështje ekzistenciale, dhe mbi të gjitha, nuk është një koncept i shekullarizuar, por tërësisht njerëzor në formën dhe përmbajtjen e vet. Kjo çështje e fundit e rihedh në diskutim edhe tezën e famshme tek Teologjia politike se konceptet e doktrinave moderne të shtetit janë koncepte teologjike të shekullarizuara. Pa i hequr gravitetin e vet kësaj teze, e cila duket se në përmasën e shkëmbimit midis teologjisë dhe politikës, i prodhon efektet e veta edhe tek konflikti në Lindjes e Mesme, Schmitt na tregon se rendi i së drejtës vjen prej kushteve imanente të zënies dhe ndarjes së tokës për t’u ngarkuar më tej me dimesionin transhendent, i cili shkon drejt procesit të shekullarizimit tek teoritë e shtetit modern. Duke qenë punët kështu, sprovat epokale janë në thelb vënie në diskutim e nomosit botëror në fuqi. Pra, sistemi i së drejtës ndërkombëtare europiane që u ndërtua pas zbulimit së Botës Re e që u shkërmoq me Luftën e Parë Botërore, ai i multipolaritetit që u tentua të vendosej deri dhe gjatë Luftës së Dytë, sistemi dual i Luftës së Ftohtë dhe unipolarizmi i mëpasshëm kulmojnë përsëri tek përgjigjet që vijnë për vendosjen e një multipolariteti tjetër. Nomosi botëror, rendimi i tokës dhe hapësirës, e drejta publike ndërkombëtare dhe gjeopolitikat aktuale duhen parë si përpjekje për t’i kthyer përgjigje një problemi që konsiderohet si i tillë nga forcat politike që e jetojnë si të pamjaftueshëm atë. Vënia në diskutim e nomosit dhe gatishmëria për ta mbrojtur ose për ta shkatërruar, na vendosin në zemër të konceptit të politikes schmittiane. Kështu, historia edhe një herë, në përplasjen mes përgjigjeve për problemet e epokës, ndan pashmangshmërisht miqtë dhe armiqtë sipas perspektivës përkatëse. E këtu nuk kemi të bëjmë me kategori morale dhe gjykime vlerore midis barbarëve dhe civilizimeve, por mbi kushtin e çdo organizimi të mundshëm politik, pra me konceptimin e politikës si fenomenin që organizon popujt në nomose të caktuar prej nga ku nisemi të rindërtojmë kategoritë morale, juridike, kulturore, etj. Por duhet pranuar se cenimi i tyre është po aq një shkak për të tentuar një përgjigje ndaj sprovave epokale sa edhe mbrojtja e cila mund të shkojë në prodhimin e problemit në sytë e tjetrit. Në fund të ditës, historia është mënyra se si ne i qasemi tokës dhe organizimit të saj si kusht i mundësisë për shpalosjen e potencialeve reciproke. 

Në kushtet kur toka vjen dhe riformatohet në ndërgjegjen tonë si dheu i mirorganizuar për t’u shkelur nga kalimtari, turisti, shijuesi i saj, duket e pashmangshme se dialektika që vendoset mes atij që kalon dhe atij që qëndron do ta kthejë edhe këtë të fundit në një kalimtar të thjeshtë mbi tokën të cilën e rikonfiguron vazhdimisht sipas shijeve të turizmit. Një tokë për të cilën seriozisht do të vihet në diskutim se çfarë, por mbrohet në rast sulmi. Shkëputja nga rendi dhe orientimi tokësor nuk vjen vetëm nëpërmjet pozitivizmit normativ, i cili ia lejon vetes përkufizimin si e drejtë sepse produkt i një procedure formale, e që shpesh nuk ka më lidhje organike me drejtësinë, por edhe sepse dyshimi që u ngrit më sipër e gjen shkakun e vet tek një përmasë parajuridike dhe thellësisht politike. “Shtyllat, flamuri, tymi i altarit, depoja e ushqimeve dhe stallat e kafshëve apo magazinat e armëve janë momentet e kompletuara të procesit të nomosit. Toka qëndron përsëri jo-unë përballë meje, pra jo-unë përballë unë, por tashmë me nomosin, bëhet për mua. Si rrjedhim nomosi është për mua. Ligjin që i vendosa tokës, ia vendosa vetes; në të njëjtin moment që subjekti kryen matjen origjinale, origjinalisht ai po përkufizon edhe hapësirat e veta, po mat qenien e tij, si banor, luftëtar, prift, mbret, etj.” 

Një organizim thjesht banues në normë si ai i turistizimit që nuk ka logjikë shtetërore, edhe pse e kthen shtetin në agjenci turistike dhe popullin në punëtor shërbimi, jo vetëm nuk e kupton sprovën epokale për sa  kohë që i përkushtohet çlodhjes pas stuhisë që ende s’ka shpërthyer, por krijon konceptin e një hapësire të pezulluar. Një hapësirë që nuk është e imja se në shërbim të një tjetri që e konsideron të vetën aq sa i lejojnë kënaqësitë e tij kalimtare. Pra kemi si pasojë neutralizimin total të politikes që na lidh me tokën, pezullimin e banueshmërisë së saj, ndarjen përfundimtare mes ligjit dhe dheut. Por duke qenë se gjërat e mëdha janë në stuhi, do të shohim se si do të ndryshojë diskursi mes gjëmimeve të saj. Resortet nuk kthehen në reparte ushtarake aq sa nuk shndërrohen dot kampet e refugjatëve në resorte. Nëse kjo ndodh, diçka ka shkuar tmerrësisht gabim gjatë stuhisë.

Le të bëjmë një reflektim të fundit mbi situatën duke mbajtur në mendje edhe kuadrin konceptual schmittian. Problemi që del në dukje është ai që ka të bëjë me raportin që kemi me tokën në terma politikë dhe juridikë. Megjithatë, duket sikur hapësira nuk është i vetmi dimension i cili po hidhet në diskutim. Pavarësisht nëse do të kemi një nomos të ri të Tokës apo përpjekjet për multipolaritet do të dështojnë, një rend botëror i kuptuar në lidhje të ngushtë me globalizmin, do të duhet të pyetet në gjithë strukturat e veta. Pyetësim që nuk mund të jetë veçse i ngarkuar me urgjencën historike që i takon çështjes. Sidoqoftë, lufta është faktor në njërin prej sulmeve ndaj të cilit njeriu i globalizmit është i ekspozuar. Lufta nuk është vetëm një sipërmarrje e drejtpërdrejtë për pushtim tokësor, por edhe një shkak i tërthortë për prishjen e raporteve me hapësirën dhe tokën të njerëzve që nuk janë objekt i saj. Zhvendosjet e popullsisë, shkatërrimi i kanaleve ekonomike, përplasjet kulturore, etj., janë po ashtu sulm ndaj hapësirës së jetës konkrete për shumë popuj. Ky është i pari ndër tre llojet e sulmeve ndaj njeriut bashkëkohor. 

Edhe pse nuk mund të parashikohet me saktësi, gjë që nuk na pengon ta vazhdojmë reflektimin, mund të thuhet se dy llojet e tjera të sulmeve mund të konsiderohen si potenciale. Megjithatë, nuk përjashtohet që me kalimin e kohës të arrijnë intensitetin dhe përmasat e rrezikut të mirëfilltë, e ndoshta të kthehen në kushtin e ri njerëzor. 

Sulmi i parë ndaj njeriut të sotëm në këtë rend botëror është mbi hapësirën e tij konkrete dhe lidhjen që ka me të. Lufta, industrializimi, problemet ekologjike, zhvendosjet e popullsisë, turistizimi, normativizimi total i shtetit në shërbim të shërbimeve, etj., vetëm e thellojnë krizën mes njeriut dhe tokës. Lloji i dytë i ‘sulmit’ vjen nga një fenomen që po diskutohet në nivele të larta të SHBA-së, e që ka të bëjë me objektet fluturuese të paidentifikuara, ose, sipas përcaktimit të ri, fenomen anormal i paidentifikuar. Çështja ende nuk ka trajta të qarta, as për nga qasja drejt kuptueshmërisë së tij, as për nga shfaqja që do të na mundësonte një njohje më të sigurt të fenomenit. Sidoqoftë, një hap jo i parëndësishëm, e që nuk duhet të lihet pa u vënë re, është mënyra se si përpjekjet për ta inkuadruar atë kanë çuar në rrëzimin e përkufizimit të vjetër për të riun, gjë që prodhon një zhvendosje nga sfera fizike në atë metafizike. Kjo sepse gjithnjë e më shumë po kalohet nga përfytyrimi i një objekti që lëviz nëpër hapësirat kozmike tek ai i një entiteti nëpër dimensione të ndryshme të realitetit gjë që hedh në diskutim ligjet dhe paradigmat e fizikës. Pikërisht këtu, edhe pse në kushte të pamjaftueshme për të nxjerrë një gjykim të qëndrueshëm përfundimisht, duhet parë ‘sulmi’ i dytë ndaj njeriut të sotëm, pra sulmi ndaj transhendencës. Paradigmat metafizike dhe teologjike janë të parat që cenohen në këtë përkufizim të fenomenit. E përtejmja, pas jetës ose mbi jetën, tashmë vjen duke u bërë një nocion që zhvendoset pa u stabilizuar, madje duke vështirësuar gjithnjë e më tepër mundësinë e përcaktimit të parametrave për t’i kuptuar ato. Duke thënë se fenomeni në fjalë ndodhet nëpër dimensione përtej atij që konsiderojmë realitet për ne, atëherë mundësia e njeriut që të raportohet me transhendencën si frymëzim apo shpëtim, pra sipas paradigmave përkatëse tradicionale rreth të cilave ka ndërtuar botën e vet, rrezikohet radikalisht.

Toka si e jashtmja, transhendenca si e përtejmja, plotësohen nga lloji i tretë i ‘sulmit’ e që shkon në zhvendosjen dhe neutralizimin e së brendshmes që karakterizon njeriun, pra arsyeja e tij. Inteligjenca artificiale me faktin e të qenit dhe me potencialin që paraqet, hedh në diskutim atë që përbën veçantinë ontologjike të njeriut duke e përballur vazhdimisht me shpejtësinë, efektivitetin, paanshmërinë e supozuar dhe fuqinë e teknologjisë në fjalë. Këtu nuk ka rëndësi nëse inteligjenca artificiale ka mundësi të arrijë krijimtari një ditë apo thjesht do të mbetet tek riprodhueshmëria e të dhënave me cilësi të lartë, sepse epoka në të cilën ajo lind dhe zhvillohet mund të konsiderohet si ajo në të cilën njeriu është më i prirur se kurrë të bëhet objekt i varur ndaj teknologjisë duke periferizuar arsyen njerëzore dhe mundësitë e saj.

Kështu, e brendshmja, e jashtmja dhe e përtejmja rrezikojnë të cenohen njëkohësisht. Interesant është fakti se të gjitha këto kushte që duket se e çmontojnë politiken schmittiane si vendimi për të dalluar mikun nga armiku, pra vetë politicitetin e njeriut, në të njëjtën kohë mund të kthehen edhe në zgjim dhe aktualizim të saj. Në logjikë të fundit, historia do të mund të quhet e tillë derisa të ekzistojë njeriu që vendos të mbrojë mikun e vet.

‍