Nocioni i progresit, i cili është një nga idetë më të fuqishme të modernitetit, është pranuar edhe si një nga kriteret bazë të qytetërimit. Besimi se e sotmja është më e mirë se e djeshmja dhe e nesërmja do të jetë më e mirë se e sotmja, dhe se progresi është “i pakthyeshëm” (irreversible) janë dy premisa bazë të mendimit progresist.
Nocioni i progresit, i cili është një nga idetë më të fuqishme të modernitetit, është pranuar edhe si një nga kriteret bazë të qytetërimit. Besimi se e sotmja është më e mirë se e djeshmja dhe e nesërmja do të jetë më e mirë se e sotmja, dhe se progresi është “i pakthyeshëm” (irreversible) janë dy premisa bazë të mendimit progresist. Njerëzit nuk mund ta ndryshojnë këtë rrjedhë të detyrueshme të historisë, por mund ta konceptojnë atë. Prandaj fenomeni i progresit konsiderohet edhe si një realitet i detyrueshëm, edhe si një çështje epistemologjike që mund të rroket nga intelekti.*
Të kuptuarit e nocionit të progresit varet nga ajo se çfarë është “e mira” në përkufizimin e mësipërm. Zhvillimi material, teknik dhe teknologjik paraqitet si tipari më i dalluar i progresit. Në historinë e njerëzimit është e pashmangshme të ketë një progres, rritje dhe zgjerim të akumuluar. Me rritjen e popullsisë, edhe sikur të mos përpiqen veçanërisht për këtë (progres), janë të detyruar të prodhojnë e të konsumojnë shumë më tepër se shoqëritë e mëparshme. Rezultati më i natyrshëm e i pashmangshëm i kësaj është zgjerimi dhe zhvillimi i shfaqur në fusha të ndryshme.
Por në nocionin e “së mirës” - që qëndron në qendër të idesë se progresit nuk mund të arrijmë vetëm me një analizë të bërë në këtë nivel - ideja e progresit në kuptimin modern shpreh më shumë se rritjen e akumuluar të mundësive teknike dhe teknologjike. Këtu kemi të bëjmë me një proces më cilësor dhe thelbësor. Ideja e progresit, e cila mori një përmasë dramatike me mendimin iluminist, bazohet në besimin se njerëzimi në tërësi ndodhet në një nivel më të mirë se në epokat e mëparshme në fusha, si arsyetimi, mendimi, prodhimi shkencor dhe artistik, rendi politik, rendi juridik dhe normat morale. Nga ana tjetër mbetet e vagullt çështja nëse ky progres është i orientuar apo jo drejt një ideali apo tërësie parimesh të parapërcaktuara. Besimi se, sidoqoftë, ecuria është drejt më së mirës, është një rregull bazë i idesë shekullaro-humaniste të progresit.*
Shoqëritë tradicionale besonin se ekziston një ideal drejt të cilit duhet të orientohet njerëzimi, por se ky ideal nuk ndodhet në një të ardhme të panjohur, por në të kaluarën. Kjo “e kaluar” për hebrenjtë është koha e Moisiut, për të krishterët koha e Jezusit dhe për muslimanët ajo e Muhamedit (paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të!). Tipari i të gjitha epokave të arta është se, megjithëse kanë ndodhur në një periudhë të caktuar, nuk janë të kushtëzuara nga historia, por përfaqësojnë një gjendje arketipore mbikohore. Për shembull, është fakt historik se Profeti Muhamed (paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të!) ka jetuar në shekujt VI-VII në Gadishullin Arabik. Në këtë kuptim, të gjitha hollësitë e tjera të jetës së tij janë objekt i studimeve historike. Por ajo që u jep kuptim detajeve të jetës së tij është fakti se ka sjellë mesazhin hyjnor, domethënë tipari i tij mbikohor që qëndron përtej analizës historike. Për muslimanin nuk ka kohë më “të mirë” sesa periudha e tij. Po për këtë arsye, çfarëdo qofshin rrethanat historike dhe sociologjike, jeta e tij do të vazhdojë të jetë “shembulli më i mirë” për besimtarët. Të njëjtën gjë mund të themi dhe për hebrenjtë dhe të krishterët gjatë periudhave të tyre të arta, apo për të tjera shoqëri tradicionale.
Parë nga ky këndvështrim, është e pamundur të mbrohet ideja se rrjedha e historisë është e pakthyeshme në kuptimin normativ dhe se përparon gjithnjë drejt më të mirës. Prandaj filozofë që e kanë kundërshtuar konceptin linear të historisë, si Platoni, Ibn Khaldun-i, Visco, Nietzsche dhe Spengler, kanë preferuar idenë e historisë ciklike. Sipas kësaj ideje, historia nuk rrjedh në një vijë të drejtë drejt së mirës apo së keqes në kuptimin absolut, por në linja rrethore. Në këtë rrjedhë ka ulje-ngritje, kthime pas, thyerje, përsëritje dhe kthime në fillim. Vetë rrjedha mund të mos jetë absolutisht e mirë apo absolutisht e keqe. Një ngjarje apo periudhë e ndodhur kronologjikisht në të kaluarën, mund të jetë më e mirë, më e rëndësishme dhe më me vlerë sesa një ngjarje apo periudhë në të tashmen ose në të ardhmen.
Nga ana tjetër, ideja e progresit e kthyer në besim është një nga mjetet që moderniteti shekullar e përdor në mënyrë të rëndomtë. Ruth Macklin, e cila vë në dukje fushat e ndryshme ku gjen zbatim ideja e progresit, flet për 4 nivele të ndryshme analize, Sipas asaj “(...) të thuash se ka pasur progres teknologjik është e padiskutueshme. Në masë të madhe po ashtu është e padiskuteshme të thuash se ka pasur progres intelektual dhe teorik. Është deri diku e diskutueshme të thuash se ka pasur progres estetik apo artistik. Mirëpo është shumë e diskutueshme të thuash se ka pasur progres moral.”* Dallimi që Macklin bën mes këtyre 4 rrafsheve mund të na ndihmojë të kuptojmë edhe idenë e progresit, edhe nocionin e qytetërimit. Sepse janë të vetëkuptueshme rreziqet që bart përkufizimi i qytetërimit si proces zhvillimesh dhe progresesh të arritura në një rrafsh të vetëm.
A është e vërtetë se njeriu po shënon progres në çdo fushë ? Cilat janë kriteret e këtij progresi ? Nëse progresi është i kufizuar në fusha të caktuara me ritëm të caktuar, përfshirja dhe natyra e progresit bart dallime, si mund ta konstatojmë këtë ? Ideja se njerëzimi përparon në një linjë të vetme dhe se Europa i paraprin këtij procesi, ka mbizotëruar deri në mesin e shekullit XX dhe vetëm në vitet e fundit ka filluar të vihet në pikëpyetje. Herder është një nga të paktët filozofë që e kanë vënë në pikëpyetje këtë ide në shekullin XIX. Përkundër bashkëkohësve të tij, Herder besonte se “e mira” është e përhapur në të gjithë faqen e dheut dhe pyeste : “Pse djepi i qytetërimit u dashka të jetë vetëm skaji perëndimor i hemisferës veriore (Europa Perëndimore)?*
Pyetje nëse edhe njerëzimi në tërësi ka përparuar apo jo, e shtron dhe Kant-i në traktatin e tij “Një pyetje e vjetër e ngritur sërish: A është raca njerëzore në progres të vazhdueshëm?”. Sipas Kant-it, pyetja që kërkon përgjigje është nëse ka pasur progres jo në historinë fizike (natyrore), por në atë morale të njeriut. Nëse njerëzit kanë përparuar apo jo për sa u përket tipareve fizike, kjo është çështja e shkencave dhe në veçanti e biologjisë. Por kjo nuk do të thotë shumë në kuptimin e “progresit”, domethënë të përparimit drejt më së mirës e së përsosurës. Duke qenë se progresi është një nocion i ngarkuar me vlerë, pyetja që duhet bërë është nëse njerëzimi ka përparuar apo jo moralisht.
Nga ana tjetër, kjo pyetje na vë përballë një tjetër problemi: nëse parimet bazë të moralit janë universale dhe të pandryshueshme? Përgjatë historisë së njohur të njerëzimit, normat morale kanë mbetur të njëjta dhe dallimet kulturore e gjeografike nuk e kanë cenuar vlefshmërinë e këtyre normave në tërësi. Kurse dallimet shoqërore dhe kulturore, padyshim, kanë bërë që norma të caktuara të përshtaten në mënyra të ndryshme. Për shembull, parimi se vrasja, gënjeshtra, vjedhja, grabitja dhe tirania janë të gabuara moralisht dhe të ndëshkueshme, nuk ka ndryshuar kurrë. Historia e parimeve morale tregon se këto parime nuk kanë ndryshuar, por kanë ndryshuar vetëm fushat e tyre të zbatimit dhe mënyra e përligjjes së tyre. Meqë këto parime janë të pandryshueshme, progresi moral i njerëzimit është i mundur jo me ndryshimin e normave të moralit, por me zgjedhjen/vullnetin e njerëzve për të jetuar në mënyrë më të moralshme. Sido që të jetë, progresi nuk mund të përkufizohet vetëm si një proces horizontal dhe material.
Ideja e progresit si kriter i qytetërimit filloi ta humbasë joshjen pas gjysmës së dytë të shekullit XX. Dy luftërat botërore dhe zhvillimet e mëvonshme i zhgënjyen pritshmëritë nga moderniteti duke ngritur pikëpyetje serioze. Robert Nisbet, i cili e ka trajtuar imtësisht idenë e progresit në mendimin perëndimor, në fund të veprës së tij vë në dukje këtë gjë: “Skepticizmi ndaj progresit të Perëndimit, i kufizuar me një grup shumë të vogël intelektualësh në shekullin XIX, në çerekun e fundit të këtij shekulli është thelluar dhe është përhapur jo vetëm mes shumicës së intelektualëve perëndimorë, por edhe ndër miliona njerëz”.*
Kjo humbje besimi e ka thelluar krizën identitare të qytetërimit perëndimor në shekullin XX dhe ka bërë që kuadri themelor i modernitetit të vihet në pikëpyetje. Kur përshkruan këtë përvojë të brezit të tij, Toynbee përmbledh edhe regresin socio-psikologjik të modernitetit: “Pritshmëria e brezit tim ishte se në të gjithë botën jeta do të bëhej më racionale, më humane e më demokratike dhe se demokracia politike do të prodhonte më të drejtësi më të rrënjosur sociale me hapa të ngadaltë por të sigurt. Gjithashtu shpresonim se progresi në shkencë dhe në teknologji do ta bënte më të pasur njerëzimin dhe kjo pasuri gradualisht do të përhapej nga një pakicë e vogël tek masat. Madje mendonim se njerëzimi po përparonte drejt një parajse mbi tokë dhe se afrimi ynë drejt këtij synimi qe paracaktuar si një domosdoshmëri historike”.*
Vepra që do të trondiste thellë besimin e Toynbee-t e të bashkëkohësve të tij në qytetërimin perëndimor dhe në idenë e tij të progresit, ishte libri “The Decline of the West” (“Rënia e Perëndimit”) i Oswald Spingler-it, i botuar për herë të parë në vitin 1918. Ky libër që nga fillimi i shekullit XX, paralajmëronte se qytetërimi perëndimor po shembet nga brenda. Një ide e cila do t’i paraprinte shfaqjes së një literature të gjërë “të rënies” dhe “të shembjes”. Si një gjerman tipik, idenë e rënies Spengler-i përtej rënies së fuqisë politike ose/dhe ushtarake të Perëndimit, ai e përkufizonte si një kalbëzim shpirtëror dhe ngushtim horizonti. Madje, duke përdorur gjuhën e ontologjisë, thotë se:
“Rënia e Perëndimit, e cila në pamje të parë duket si një fenomen i kufizuar në kohë dhe në hapësirë ngjashëm me rënien e Kulturës Klasike, por që trajtuar me të gjithë peshën e saj konceptohet si një problem filozofik, i cili bart në vetvete të gjitha problemet e mëdha të Qënies”.*
Çështja fondamentale është se Perëndimi është konsumuar metafizikisht dhe Spengler bën analiza të gjata për ta argumentuar këtë. Por duhet të vëmë në dukje edhe se në kuadër të ligjërimit për rënien e Perëndimit, Spengler vepron me synimin për të mbrojtur Gjermaninë e cila kish humbur fuqinë dhe dominimin e saj. Brenda një Perëndimi në rënie, humbja e fuqisë së Gjermanisë duhet konsideruar normale. Rënia e kombit gjerman është pjesë e fatit të përbashkët në rënien e të gjitha shoqërive perëndimore. Përfundimi ku synohet të arrihet këtu, është i qartë: "Nëse një ditë Perëndimi do të ngrihet sërish në këmbë, kjo do të ndodhë me frymën e re që gjermanët do t'i japin qytetërimit perëndimor".
Qytetërimi perëndimor nuk e pësoi rënien e parashikuar nga Spengler-i, por u përpoq t'i kapërcente me metoda të ndryshme krizat e tij të brendshme. Shndërrimi i Shteteve të Bashkuara të Amerikës në fuqinë pararojë të Perëndimit pas Luftës së Dytë Botërore solli njëfarë çlirimi në vizionin për qytetërimin modern. Besimi në qytetërimin perëndimor, rrënjët e të cilit shtrihen deri në Greqinë e Lashtë, në krishterim e në Perandorinë Romake, u restaurua dhe u përforcua pjesërisht me "Romën e Re" të themeluar në SHBA. Por qëndrimi pesimist i historianëve dhe filozofëve, si Spengler, Husserl, Toynbee dhe Heidegger lidhur me të ardhmen e qytetërimit perëndimor, njëkohësisht bëri që nocionet e qytetërimit e të progresit ta humbnin ngurtësinë e dikurshme ideologjike.
Ndër intelektualët që kanë përjetuar luhatje mes zotërimit të fuqisë dominuese ushtarake e ekonomike dhe sakrifikimit të qytetërimit, një vend të veçantë zë Nietzsche, i cili botën moderne e ka parë me një buzëqeshje të hidhur. Filozofi gjerman ishte kryekomandanti i pesimizmit kulturor perëndimor dhe nuk ngurronte aspak ta vringëllonte në katër anët shpatën e përgjakur që mbante në dorë. Më 1885, kur shprehej se: "Në çdo gjë që e karakterizon njeriun modern, ka një element rënieje", sulmonte jo vetëm perspektivën e Europës së shekullit XIX, por njëkohësisht edhe krishterimin tradicional, Iluminizmin dhe vlerat themelore që kishin ndërtuar modernitetin. Intelektualët europianë dhe amerikanë që ecën në shtegun e hapur prej tij, shpallën se rënia e qytetërimit perëndimor ishte thjesht çështje kohe. Prej këtej u ushqye edhe antihumanizmi i Heidegger-it, por për shkak të marrëdhënies së tij të dyshimtë me nazizmin dhe Hitler-in, u bë shkak për të tjera kriza.
Për filozofët marksistë si Herbet Marcuse, kapitalizmi ishte vetë rënia. Tipologjia e njeriut që Marcuse përshkruan në titullin e librit të tij të famshëm "One-Dimensional Man" ("Njeriu njëdimensional"), karakterizohej nga racionaliteti dhe liria, por në fakt është një nga rezultatet më të trishta të një qytetërimi që njeriun e redukton deri në hiç. Akademiku dhe aktivisti amerikan Cornel West, në librin "Race Matters ("Çështje të Racës"), të botuar në vitin 1993, e trajton çështjen edhe në kuadër të vuajtjeve të afro-amerikanëve të Amerikës edhe të hedonizmit kapitalist të shoqërisë amerikane. Çrrënjosja, vetmia, mungesa e horizontit dhe e perspektivës nuk janë më probleme që u takojnë vetëm afro-amerikanëve të dënuar me një vdekje të ngadaltë nëpër periferi urbane, por gjithnjë e më shumë po kthehen në neuroza të mbarë shoqërisë amerikane. Shoqëria kapitaliste moderne herët a vonë do të përjetojë apokalipsin e saj shekullar. Ajo që duhet bërë në vend të përpjekjes për ta shpëtuar këtë perandori në krisje, është një reflektim serioz e këmbëngulës mbi një mënyrë të të qenurit më njerëzor, më moral dhe më egalitar në plotë kuptimin e fjalës.
Paradigma e rënies, e kalbëzimit dhe e shembjes, e artikuluar kundër idesë arrogante të progresit, mbështetet në realitete objektive apo në parashikimet pesimiste të disa intelektualëve shpresëhumbur? Po të marrim parasysh ngritjen e pandalshme te Perëndimit, a mund të jetë ligjërimi i rënies një iluzion intelektual dhe politik? Kësaj pyetjeje nuk është e lehtë t'i përgjigjemi prerazi me "po" ose "jo". Por e sigurt është se, ndërkohë që ligjërimi i rënies përhapet dhe zhvillime të shumta e mbështesin atë, mënyra kapitaliste moderne e jetesës dhe marrëdhëniet kapitaliste moderne të pushtetit të paraprira nga Perëndimi, vazhdojnë ta rrisin ndikimin e tyre mbi shoqëritë në botë. Shkaqet e vazhdimit këmbëngulës të këndvështrimit eurocentrist të cilin e hasim në çdo fushë, nga politika në kulturë, nga arti në historiografi dhe nga ekonomia në media, duhen lexuar përkrah këtij procesi dialektik.*
Në këtë kontekst, hierarkia qytetërimore si një projektim në histori i idesë së progresit eurocentrik, ka bërë të lindin një sërë problemesh të pranishme aktualisht. Ndarja e historisë njerëzore në periudhat "e lashta, mesjetare dhe moderne", edhe sot vazhdon të merret si e mirëqenë pa u vënë në pikëpyetje. Kjo ndarje e cila në fakt mundë të zbatohet vetëm për një pjesë të historisë së Europës, mbështetet në supozimin se të gjitha qytetërimit kanë kaluar nëpër të njëjtat procese historike. Ndërkohë që "lashtësia" mund t'u atribuohet qytetërimeve kineze apo indiane, të thuash se këto qytetërime kanë kaluar përmes "mesjetës" do të ishte një pohim qesharak. Po ashtu, cila periudhë e qytetërimit islam përputhet me kategoritë e lashtësisë, mesjetës dhe modernes ? Ku kuadër periodizues eurocentrist dhe progresist duhet refuzuar me themel, por aktualisht duket se nuk i kemi mjetet dhe vetëbesimin e duhur fiolozofik konceptual dhe historik për një akt kaq rrënjësor.
Referencat:
1. Charles van Doren, "The Idea of Progress", New York: Praeger Publishers, 1967.
2. Robert Nisbet, "History of the Idea of Progress", New York: Basic Books, 1980.
3. Ruth Macklin, "Moral Progress", Ethics 87, no. 4, 1977
4. Bowden, "The Empire of Civilization".
5. Arnold Toynbee, "Surviving the Futur", New York: Oxford University Press, 1971.
6. Oswald Spengler, "The Decline of the West", New York: Alfred Knopf, 1926.
7. Arthur Herman, "The Idea of Decline in Western History", New York: The Free Press, 1997.
